Inngangur:
Það kemur fyrir þegar við prestarnir erum fengnir til að tala á jólafundum að það er nefnt við okkur að segja eitthvað fallegt um jólin. Mér datt í huga að taka þeirri áskorun að segja eitthvað fallegt. Fegurð er eðlilega smekksatriði svo að hér tala ég frá mínum bæjardyrum séð.
Fegurð jólanna er ekki í ljósaskreytingum fyrst og fremst að mínu mati þó gangast sumir upp í því að klifra upp undir þakskegg í frosti og funa og hæstu tré til að lýsa upp skammdegið. Þökk sé þeim þá birtir aðeins í skammdegismyrkrinu. Fegurðin er ekki heldur í því fólgin fyrst og fremst að prýða heimilin né heldur í glæsilegum veisluborðum með krásum svo miklum að borðin svigna undan þeim. Óneitanlega er þetta allt heillandi og bragðgott er jólahaldið. En frá mínum bæjardyrum séð er fegurð jólanna í kirkjum og heimilum þegar klukknahringingarnar óma og jólasálmarnir hljóma. Þá grípur mig og hríslast um mig fegurðartilfinning.
Þess vegna tók ég mér það fyrir hendur í morgun að lesa jólasálmana og ryfja þá upp og finna fellegustu versin að mínu viti. Hvað er það sem hreyfir við fegurðartilfinningunni í jólasálmunum?
Fallegustu jólaversin
Ég má til með að byrja á jólasálmi Björns Halldórssonar (1823-1882) í Laufási: Sjá, himins opnast hlið. (Sb. 88). Þar birtist Guðs englalið. Ef ég ætti að myndskreyta annað versið þá myndi ég gera það með mynd af norðurljósunum dansandi frá Vaðlaheiðinni yfir á Súlur og Hlíðarfjall. Mér finnst eins og Björn hafi haft þau í huga. Meistaralega meitlaði hann út orðin, vandlátur eins og hann var með kveðskap sinn, sem er ekki mikill af vöxtum, en því betri:
1. Sjá, himins opnast hlið,
heilagt englalið,
fylking sú hin fríða
úr fagnaðarins sal,
fer með boðun blíða
og blessun lýsa skal
:,: yfir eymdadal. :,:
2. Í heimi’ er dimmt og hljótt,
hjarðmenn sjá um nótt
ljós í lofti glæðast,
það ljós Guðs dýrðar er,
hjörtu þeirra hræðast,
en Herrans engill tér
: :,: „Óttist ekki þér.“ :,:
Þau heilla mann sálmaskáld rómantísku stefnunnar, tilfinningarík, samúðarfull með samferðafólki sínu. Það er mannleg reisn yfir þeim, togstreytur og andstæður takast á hjá þeim, ljós og myrkur, himinn og jörð. Alþýðuhöfðinginn Björn Halldórsson sá himininn opinn yfir sveitinni í fjarðarminninu, landinu og þjóðinni. Hann hvetur alla að taka undir lofsönginn til Guðs. En englaliðið er ekki fegurðin mesta í jólasálminum.
Og fegurðin mesta er ekki heldur að finna í ævintýraljóma jólaguðspjallanna eins og hann endurómar í jólasálmunum. Englunum fylgir ljósið um miðja nótt. Stjarnan skín á næturhimninum og leiðir vitringanna til Betlehem. Við eigum ekki marga jólasálma um ferð þeirra, líklega vegna þess að sú frásaga tilheyrir þrettánda degi jóla hjá okkur, þá erum við búin að fá nóg af jólahaldi alla aðventuna og jóladagana þrettán. Bjart er yfir Betlehem (Sb. 80) eftir Ingólf Jónsson (1918-1993) frá Prestsbakka er fagur í barnslegri trú sinni. Hann hvetur okkur að fylgja stjörnunni:
1. Bjart er yfir Betlehem,
blikar jólastjarna.
Stjarnan mín og stjarnan þín,
stjarnan allra barna.
Var hún áður vitringum
vegaljósið skæra.
Barn í jötu borið var,
barnið ljúfa, kæra.
Hann endar sálminn eins og hann byrjar með endurómun af upphafinu:
3. Bjart er yfir Betlehem,
blikar jólastjarna.
Stjarnan mín og stjarnan þín,
stjarnan allra barna.
Þetta er orðin aðventusálmurinn og gott að þetta óræða guðspjall og dularfulla á sér samastað hjá okkur í þessum sálmi. En þessi ævintýralega mynd af konungunum þremur á úlföldum upplýstir af stjörnunni á næturhimninum með helgisagnablæ er falleg en þó ekki fegurðin mesta í jólasálmunum.
Báðir þessir sálmar leiða okkur að aðal atriðinu og þar er fegurðin mesta. Ingólfur Jónsson orðar það svo „Barn í jötu borið var“ og Björn Halldórsson umorðar ræðu engilsins:
3. Með fegins fregn ég kem:
Fæðst í Betlehem
blessað barn það hefur,
er birtir Guð á jörð,
frið og frelsi gefur
og fallna reisir hjörð.
:,: Þökk sé Guði gjörð.“ :,:
Þar er fegurðin mesta í jólasálmunum og aðal mið og inntak þeirra allra. Þriðji sálmurinn sem ég vil nefna er Nóttin var sú ágæt ein (Sb. 72). Þar gælir skáldið Einar Sigurðsson (1538-1626) frá Heydölum við þessa gleðilegustu og fegurstu hugsun mannlífsins. Hann yrkir vögguvísu, þar sem jólaboðskapurinn er sunginn fyrir barnið sem er að sofna, en breytist í myndhverfingu þegar líður á sálminn. Hann gælir við hugsunina sem er endurtekin í viðlaginu „ég vögguna þína hræri“ og fer svo að tala við Jesúbarnið, biðja hann. Maður getur ímyndað sér að mannsbarnið sé sofnað og skáldið leiðir hugann til Guðs síns meðan hann dáist að barninu sínu. Er ég nokkuð orðin of kvenlegur? Sálmaskáldið er það! Við skulum kannast við þessar djúpu tilfinningar í hjarta okkar, yndislegustu stundir lífsins að biðja með barninu sínu, blessa það og biðja fyrir því og með því. Þar er Guð, fegurð lífsins. Í þessum sálmi falla saman fegurð himins og jarðar, svo að jarðlífið verður himneskt. Þetta er himneskt erindi, sem birtir fegurðina mestu, mögnuð dulúð, samsemd mannheims og Guðs, við vögguna – við jötuna:
5. Þér gjöri’ eg ei rúm með grjót né tré,
gjarnan læt ég hitt í té,
vil ég mitt hjartað vaggan sé,
vertu nú hér, minn kæri.
:,: Með vísnasöng ég vögguna þína hræri. :,:
Jólasálmarnir snúast hvorki um himnagláp né stjörnuspeki heldur leiða okkur að lífinu eins og það er, birta okkur barnið, sem við höfum í höndum okkar, hjarta, svo nálægur er Guð, að hann óx upp af mannkyni eins og blóm. Einn fallegasti titill sem Jesú var eignaður er nafnið: Immanúel. Margir sálmarnir dvelja við það nafn sem þýðir: Guð er með okkur, hjá okkur, nálægur.
Myndmálið um blómið sem sprettur upp um miðja vetrarnótt dregur fram þessi sannindi. Helgi Hálfdanarson (1826-1894) forstöðumaður prestaskólans þýðir sálm Brorsons: Hin fegursta rósin er fundin (Sb. 76). Þar er þetta erindi:
3. Þá skaparinn himinrós hreina
í heiminum spretta lét eina,
vorn gjörspilltan gróður að bæta
og gjöra hans beiskjuna sæta.
Í þessu erindi kemur fram kærleikur að kristnum skilningi og þar birtist okkur fegurðin í raunveruleikanum. Þar er kærleikur, hann forðast ekki þjáninguna heldur skuldbindur sig barninu, hinum smæstu, þeim sem líða og þjást, þeim minnstu okkar á meðal. Það er sönn mannúð sem varir eilíflega.
Sveinbjörn Egilsson (1791-1852), rektor og skáld, slær að sjálfsögðu smiðshöggið á verkið með Heims um ból (Sb. 82). Orðsnildin og fegurð málsins leiðir okkur fyrir sjónir lávarð heims í tilbeiðslu jólanna. Hlustum á fegurð orðanna í síðasta erindinu:
3. Heyra má himnum í frá
englasöng: „Allelújá.
„ Friður á jörðu, því faðirinn er
fús þeim að líkna, sem tilreiðir sér
:,: samastað syninum hjá. :,:
Fegurð jólasálmanna er fegurð hins sanna lífs sem bjargar okkur í erfiðustu vandamálum líðandi stundar, kærleiksleysinu, tómleikanum og sinnuleysinu, gefur von og trú, sem varir, hvað sem gengur á.
Guðmundur Guðmundsson 